13 stycznia 1919 r. – zapomniana rocznica początku czechosłowackiej okupacji całego Spisza i Orawy

Wojsko Polskie na teren Orawy wkroczyło już 5(6?) listopada 1918 r. na prośbę Polskiej Rady Narodowej (Rady Narodowej Polaków na Orawie) utworzonej tego dnia w Jabłonce przez mieszkańców polskiej części Górnej Orawy, ze wszystkich polskich wsi aż do Wesołego.

Kilka dni później Wojsko Polskie weszło na teren Spisza, gdzie ok. 10 listopada 1918 r. w Lubowli też powstała Polska Rada Narodowa. Przez pewien czas pod kontrolą Wojska Polskiego była niemal cała Górna Orawa (od Suchej Góry i Głodówki aż po Erdutkę), a na Spiszu nie tylko całość terenów Magury Spiskiej, ale i Dolina Popradu aż poza Kieżmark. Tam kawałek przed Popradem doszło wówczas do potyczki z wojskami czechosłowackimi, ale zawarto wtedy chwilowe porozumienie wojskowe zostawiające po stronie polskiej teren do linii Kieżmark i Lubica. Niestety w wyniku niezrozumiałych decyzji polskich władz, w grudniu Wojsko Polskie stopniowo się wycofywało z terenów Orawy i Spisza, i gdy, w wyniku interwencji m.in. Mariusza Zaruskiego, pozwolono wrócić, to w Dolinie Popradu 20 grudnia zdołano wkroczyć tylko do Starej Lubowli, bo dalej„wstępujące ponownie oddziały polskie zastają [już] Czechów na ziemi spiskiej, co powoduje starcie orężne”. Także większą „część Orawy Czesi zdołali już obsadzić” („Kalendarz Niepodległości”, 1939).
Przed 13 stycznia 1919 r. przebieg granic Polski pod Tatrami (na mapie zaznaczony kolorem czerwonym) określały dwa polsko-czechosłowackie tymczasowe porozumienia graniczne. Na Spiszu był to „Układ popradzki” zawarty 24 grudnia 1918 r. w Popradzie, zgodnie z którym granica od Rysów biegła główną granią Tatr Wysokich do Tatr Bielskich i następnie, z Hawrania, poprzez Przełącz Ździarską, prowadziła na główny grzbiet Magury Spiskiej i nim w rejon Lubowli, skąd stokami Beskidu Sądeckiego do Andrzejówki nad Popradem (najwyższym szczytem Polski był wtedy Lodowy 2638 m n.p.m.).

Na Orawie granicę ustalał „Układ chyżniański” podpisany 31 grudnia 1918 r. w Chyżnem, według którego tymczasowa granica przebiegała bardzo podobnie do dzisiejszej, lecz obejmowała dodatkowo jeszcze dwie podtatrzańskie wsie: Suchą Górę i Głodówkę.

Na obszarach Spisza i Orawy, zamieszkałych przez polską ludność, stacjonowało Wojsko Polskie od 5 listopada 1918 r., działała polska administracja, a 28 listopada 1918 r. zarządzono tam wybory do polskiego Sejmu Ustawodawczego, które miały się odbyć 26 stycznia 1919 r. („Dekret o wyborach do Sejmu Ustawodawczego” który sygnowali Naczelnik Państwa Józef Piłsudski, Premier Jędrzej Moraczewski oraz Minister Spraw Wewnętrznych Stanisław Thugutt).

Do wyborów jednak nie doszło. Czesi, mając poparcie francuskiego szefa misji wojskowej w Budapeszcie podpułkownika Fernanda Vixa, uzyskali u niego rozkaz, który rzekomo w imieniu wspomnianego głównodowodzącego wojsk sprzymierzonych marszałka Ferdynanda Focha jakoby nakazywał przekazanie Orawy i Spisza Czechosłowacji. Na podstawie tej depeszy ówczesny premier Jędrzej Moraczewski „bez oporu dyplomatycznego i militarnego kazał ewakuować Spisz i Orawę” (Wojciech Korfanty, 25.02.1919 r.). Wojsko polskie wycofało się posłusznie 13 stycznia 1919 r. (miejscami ze zwłoką) i stopniowo wkroczyła tam żandarmeria czechosłowacka. Gdy okazało się, że wspomniany rozkaz był mistyfikacją było już za późno, Polacy opuścili Spisz i Orawę. Wycofanie to spotkało się z bardzo ostrymi protestami także w Sejmie, z którymi występowali m.in. Wincenty Witos i Wojciech Korfanty. Zaczął się okres czechosłowackiej okupacji polskich części Orawy i Spisza, a z nią ostre masowe represje mieszkańców miejscowości, które opowiedziały się za Polską, ale to temat na kolejną opowieść.

WTL Orawa 1918, ilustracja: mapa granic na Spiszu i Orawie do dnia 13 stycznia 1919 r., linia granic z 24.12.1918 r. na Spiszu i z 31.12.1918 r. na Orawie, zaznaczona czerwoną kreską (na podkładzie OpenStreetMap).

opr. s/